Çokkültürlü toplumlarda giyimin kimlik inşasındaki rolü: Osmanlı-Türk modernleşmesi

Abstract

Bu çalışmada komüniteryen bir çokkültürlülük üzerine inşa edilmiş Osmanlı millet (dinsel topluluk) sisteminde giyim yasalarının dinsel topluluklar arası farkları görünür ve sürekli kılmaya yönelik uygulanışının modernleşme hareketleriyle birlikte nasıl dönüşüme maruz kaldığı analiz edilmiştir. Diğer bir ifadeyle, dinsel farklılığı görünür kılmayı hedefleyen sistemin çokkültürlülük paradigması bağlamında incelemesi yapılmış ve ardından da yurttaşların eşitliğini öngören Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecini de içeren Osmanlı-Türk modernleşmesinin farklılıkları daha az görünür hale getiren sonuçları ele alınmıştır. Dolayısıyla, Osmanlı millet sistemi ve Türk ulus-devleti arasında doğrudan giyim-kuşam merkezli kimlik, çokkültürlülük ve milliyetçilik eksenindeki karşılaştırmaların azlığı, bu çalışmaya özgünlük değeri katmaktadır. Çok geniş bir coğrafyayı ve çok sayıda topluluğu kapsayan Osmanlı Devleti’nin giyim-kuşam çeşitliliğine odaklanan çalışma, İmparatorluğun başkenti olan İstanbul’la sınırlı tutulmuştur. Bu bağlamda, İmparatorluğun hâkim unsuru konumundaki Müslümanların yanı sıra İstanbul’da yoğun bir nüfusa sahip olan Ortodoks, Ermeni ve Yahudi milletleri incelenmiştir. 18. yüzyılda III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde başlayan modernleşme hareketi ile toplumsal değişim büyük bir ivme kazanmış, modernleşmenin kılık-kıyafet üzerindeki etkisi çarpıcı biçimde kendini göstermiştir. Bu nedenle, çalışmaya konu olan dinsel toplulukların geleneksel kıyafetlerini örnekleyen görsellerin çok büyük bir bölümü, 18. ve 19. Yüzyıllardan seçilmiştir. Türkiye’de kılık-kıyafetin tamamen Batılılaşması ya da evrenselleşmesiyle de Batı modası ile uyum sağlanmıştır. Bunun da Osmanlı ve Türkiye toplumlarında bireylerin kimlikleri üzerinde çarpıcı etkileri olmuştur. Bu etkilerin karşılaştırmalı analizi sonucunda komüniteryen çokkültürlülüğün modernleşme süreciyle modern ulus-devlete yerini bırakmasıyla, giyimin bireylerin kimliklerinin dışavurumunda ve toplumsal imgelemede daha az etkili hale geldiği sonucuna ulaşılmıştır.

This research analyzed how dress codes in the Ottoman millet (religious community) system built on communitarian multiculturalism to make the differences between religious communities visible and perpetual were transformed through modernization. In other words, this system was examined in the context of the multiculturalism paradigm. Then the consequences of the Ottoman-Turkish modernization, including the establishment of the Republic of Turkey envisaging citizens' equality, were elaborated. Therefore, this research is an original one when the lack of comparisons between the Ottoman millet system and the Turkish nation-state in the axis of dressing, identity, multiculturalism and nationalism taken into consideration. The study, which focuses on the diversity of clothing in the Ottoman Empire, which ruled vast geography and many communities, was limited to Istanbul, the capital of the Empire. In this context, the Orthodox, Armenian and Jewish millets, that had dense populations in Istanbul, as well as the Muslims, who were the dominant element of the Empire, were examined. The social change had gained momentum with the modernization movement that started in the 18th century during Selim III and Mahmut II's reigns. In that context, the effect of modernization on clothing was striking. For this reason, most of the images exemplifying the traditional clothing of the religious communities studied were selected from the 18th and 19th centuries. The universalization of clothing via modernization in Turkey made the dress more accessible to the masses. This also affected the identity of the individual in Ottoman and Turkish societies dramatically. As a result of the comparative analysis of these effects, it was concluded that the replacement of communitarian multiculturalism with the modern nation-state via the modernization process made clothing less effective in the expression of individuals' identities and social imagination.